RODZICE I RODZINA A ROZWÓJ DZIECKA
Wychowanie jest jednym z elementów życia każdej społeczności. Najważniejszym zaś elementem środowiska wychowawczego, który oddziałuje na jednostkę – dziecko jest właśnie rodzina. To właśnie ona wywiera najsilniejszy wpływ na rozwój społeczny i emocjonalny dziecka, szczególnie w okresie wczesnego dzieciństwa. W rodzinie dziecko zdobywa swoje pierwsze doświadczenia społeczne, uczy się określonych zachowań, norm postępowania, poznaje różnorodne formy wzajemnych relacji. Rozwija swoją indywidualność, kształtuje osobowość.
Rodzice są pierwszymi opiekunami i wychowawcami. To oni ponoszą odpowiedzialność za zaspokajanie potrzeb rozwojowych dziecka. Rodzice są pierwszymi nauczycielami dziecka, uczą je zasad postępowania w życiu, wskazują różnice między dobrem a złem, wpajają normy etyczne i moralne, które uznają za właściwe. Dziecko w codziennych kontaktach przyswaja normy i wartości, oraz zwyczaje panujące w domu, uczy się współżycia z innymi i zaspokajania własnych potrzeb.
Rodzina jest miejscem, gdzie dziecko doświadcza swych pierwszych kontaktów z otoczeniem, a rodzice są wzorem, z którym dzieci się identyfikują. Również rodzina, a przede wszystkim postawy rodziców wobec dzieci mają wpływ na kształtowanie się osobowości dziecka, na jego życie uczuciowe, zachowanie i rozwój intelektualny.
Postawy rodzicielskie wobec dzieci mogą stwarzać warunki do prawidłowego rozwoju lub wpływać ujemnie na kształtowanie się jego osobowości. Wszystko jednak zależy od tego, jak rodzice ustosunkowują się do tego, że są rodzicami, czyli jak rozumieją swoją rolę jako ojca i matki. Czy przekonani są o ważności swojej roli, czy uważają ją za mało ważną. Czy mają poczucie, że nikt nie może ich zastąpić w roli rodziców. Czy rodzina jest dla nich czymś nadrzędnym, czy może jest przeszkodą w realizacji własnych planów, zamierzeń.
Zaangażowanie się rodziców w sprawy wychowania ma decydujące znaczenie dla przyszłych losów dziecka, dla kształtowania się jego niepowtarzalnej jednostki, przejawiającej określony poziom zdolności czy specyficzne cechy charakteru. To kształtowanie rozpoczyna się od najwcześniejszych momentów życia dziecka, a przygotowuje się jeszcze przed jego narodzeniem.
Przez cały okres rodzice stanowią dla dziecka wzory osobowe, wzory do identyfikacji. Rodzice oddziałują w sposób nie tylko zamierzony, ale i niezamierzony – samą swoją obecnością, postępowaniem, sposobem odnoszenia się do siebie nawzajem i do dziecka. „Stosunek emocjonalny do dziecka, odbijający się w sposobie postępowania z dzieckiem i myślenia o nim, nazywamy postawą rodzicielską”.
Już potoczna obserwacja wskazuje, że nie wszyscy rodzice ustosunkowują się w ten sam sposób do swoich dzieci i nie każda postawa rodziców wobec dziecka jest równie wartościowa i korzystna dla jego rozwoju. W pewnych wypadkach mówimy o „wyrodnych rodzicach”, w innych o „małpiej miłości”, przy czym każde z tych określeń charakteryzuje zupełnie odmienna postawę wobec dziecka, odmienny sposób traktowania go.
Ważny problem stanowi spójność rodziny. Świadczy ona o tym, że jest ona czymś ważnym dla małżonków. W rodzinie zintegrowanej, w której spełniona jest funkcja zaspokojenia przynależności uczuciowej, czyli pragnienia posiadania osób bliskich, serdecznych, akceptujących, w której dobrze spełnione role męża i żony, rodziców, przyczyniają się do tzw. dobrego klimatu, dziecko czuje się bezpiecznie, jest pewne siebie, ufne wobec rodziców, a także otwarte wobec innych ludzi. Jest swobodne, radosne, aktywne i wytrwałe w działaniu.
Dziecko wychowywane w rodzinie, która spełnia takie potrzeby dziecka, jak:
- życzliwości, ciepła, miłości,
- kontaktu z rodzicami, ich czujności i współdziałania,
- szacunku,
- wzoru,
wytwarza w sobie poczucie własnej wartości, wiary we własne siły, pewności siebie, poczuciu, że jest potrzebne, otwarciu na innych, samodzielności, a także zyskuje ono wzorce osób dorosłych i ról, jakie pełnią w rodzinie, czyli prawidłowy wzór matki i ojca.
Do zadań rodziców należy zaspokajanie potrzeb emocjonalnych, fizycznych, psychicznych i społecznych u dzieci a także dbanie o ich prawidłowy rozwój i wychowanie. Zadaniem rodzica jest także wychowanie i w pewnym sensie kontrolowanie dzieci. Rodzice muszą również chronić i uspołeczniać swoje dzieci. Ich rolą jest także przekazywanie systemu wartości i norm oraz dostarczanie modeli zachowań. Aby realizować wymienione zadania, każdy z rodziców stosuje specjalne strategie wobec dzieci, które nazywamy postawami rodzicielskimi. Od tego jakie te postawy są, zależy skuteczne wychowanie dzieci.
Postawy to inaczej tendencja do zachowania się w pewien specyficzny sposób w stosunku do dziecka.
Maria Ziemska wyróżnia postawy rodzicielskie:
- właściwe:
- akceptacja dziecka, czyli przyjmowanie go takim, jakie ono jest,
- współdziałanie z dzieckiem – angażowanie się w czynności ważne dla dziecka, ale i angażowanie dziecka w zajęcia i sprawy dotyczące domu i rodziców,
- dawanie dziecku właściwej dla wieku rozumnej swobody,
- uznanie praw dziecka w rodzinie jako równych, bez przeceniania i niedoceniania jego roli.
- niewłaściwe:
- postawa odtrącająca – to nadmierny dystans uczuciowy i jednocześnie dominacja rodziców,
- postawa zbyt wy
- postawa unikająca – charakteryzuje ją nadmierny dystans uczuciowy rodziców wobec dziecka,
- wymagająca, zmuszająca, korygująca – nadmierne skoncentrowanie się na dziecku oraz dominacja w postępowaniu wobec dziecka,
- postawa nadmiernie chroniąca – nadmierne skoncentrowanie się na dziecku, ale z cechami uległości wobec niego.
Współdziałanie z dzieckiem przejawia się w zaangażowaniu rodziców w sprawy dziecka, w zainteresowaniu jego aktywnością. Rodzice dopasowują swoje zachowanie do potrzeb dziecka. Doradzają mu, nie przedstawiają gotowych rozwiązań.
Akceptacja nie jest spojrzeniem bezkrytycznym na dziecko. Rodzice dostrzegają wady i zalety dziecka, akceptując go takim jakie jest, starając się jednocześnie likwidować niektóre jego wady. Postawę tą charakteryzuje również żywe zainteresowanie dzieckiem i obdarzanie je miłością. Starają się zaspokoić potrzeby dziecka dając poczucie bezpieczeństwa.
Rozumna swoboda to postawa wyważonej ochrony dziecka przed niebezpieczeństwami oraz danej mu samodzielności. Rodzice akceptując dziecko muszą w miarę jak dorasta pozwalać mu na coraz większą swobodę działania.
Uznawanie praw dziecka oznacza: szacunek dla jego działalności, poszanowania indywidualności dziecka oraz respektowanie jego tajemnic.
Unikanie-postawa ta wynika z braku zainteresowania dzieckiem, jego problemami. Może wiązać się z zaniedbywaniem jego potrzeb biologicznych i ekonomicznych.
Odrzucenie- Rodzice nie wykazują poszanowania dla potrzeb psychicznych dziecka, zaspokajając jedynie jego potrzeby materialne. Dziecko traktują instrumentalnie (przedmiotowo)., nie podejmują prób zbliżenia się do niego. Dziecko nie odczuwa ciepła, satysfakcji w kontakcie z rodzicami.
Postawa nadmiernie chroniąca wynika często z lękowego nastawienia jednego lub obojga rodziców do otaczającego świata. Rodzice wówczas w każdej sytuacji życiowej dostrzegają zagrożenie dla dziecka i starają się przed nim chronić.
Wszelkie przejawy autonomii ze strony dziecka odbierane są przez rodziców z lękiem, nie wierzą oni bowiem, że może ono funkcjonować bez wsparcia.
Postawa nadmiernie wymagająca koncentrująca się na dziecku z tendencją do ciągłego korygowania. Wiąże się niekiedy z odrzuceniem dziecka lub chęcią posiadania dziecka – ideału. Brak w tej postawie akceptacji dziecka takim jakim jest. Rodzic nie rozumie potrzeb dziecka, szczególnie samodzielności, autonomii, nie liczy się z jego możliwościami.
Poznanie typologii postaw rodzicielskich właściwych i niewłaściwych sprzyja uzyskaniu dobrych wyników wychowawczych i zapobiega powstawaniu zaburzeń osobowości.
Postawy rodzicielskie sprzyjają rozwojowi pewnych cech zachowania się dzieci. Dobre, właściwe postawy rodziców decydują o pełnym rozwoju możliwości dziecka. Warunkują one styl wychowania w rodzinie. Wpływają na kształtowanie się więzi uczuciowej między jej członkami, od której zależy ogólna atmosfera życia w rodzinie.
Postawy obojga rodziców wobec dziecka nie bywają zawsze tego samego typu. Dobrze byłoby jednak, gdyby zamierzenia rodziców nie były rozbieżne i przeciwstawne, a oparte na wzajemnej akceptacji i szacunku rodziców do siebie i dziecka, wówczas jest szansa na to, że nawet odmienność typów postaw matki i ojca nie będą miały szkodliwego wpływu na dziecko, a będą źródłem większego bogactwa doznań emocjonalnych.
Podsumowując powyższe rozważania można zauważyć, że wychowanie dzieci to złożony i skomplikowany proces, na który składa się szereg czynników. Dobre wychowanie wymaga zaangażowania ze strony rodziców. Wzajemne ich współdziałanie może stać się podstawą dobrego wychowania i wspierania rozwoju dzieci. Należy pamiętać, że dzieci wymagają dużo troski i wsparcia. Trzeba dbać o ich potrzeby i wspomagać na wszystkich etapach rozwoju. Należy akceptować uczucia dzieci aby wychować je na zdrowych i szczęśliwych dorosłych. Wychowanie jest podstawowym narzędziem kształtowania młodych ludzi. Dlatego trzeba by było przemyślane i konsekwentne.
W procesie wychowania dziecka rozwija się nie tylko dziecko, ale także i rodzic. Dziecko rozwija się wszechstronnie, ale w tym procesie rodzic – wychowawca odgrywa niezastąpioną rolę gdyż pod wpływem właśnie jego oddziaływania kształtuje się osobowość dziecka – wychowanka. Sytuacje wychowawcze sprawiają, że rodzic cały czas pracuje nie tylko nad dzieckiem, ale także nad sobą i nad różnymi formami wpływu na dziecko.
Często rodzice będąc bezradnymi w obliczu problemu szukają różnych alternatywnych form rozwiązań – sięgają po fachową literaturę, uczestniczą w szkoleniach bądź kursach, korzystają z doświadczeń innych rodziców. I te właśnie poszukiwania sprawiają, że rodzice pogłębiają swoją wiedzę i zdobywają nowe doświadczenia – sprawiają, że następuje rozwój rodziców.